Las bielański na pewno pamięta czasy w których pierwsi mnisi kamedulscy Kongregacji Monte Corona zostali sprowadzeni na Polkowską Górę. Historia tego zgromadzenia zakonnego na terenach przy obecnej ulicy Dewajtis zaczyna się w 1639 r. kiedy to król Władysław IV Waza dokonał pierwszej fundacji na rzecz powstania pustelni położonej na skraju dawnej Puszczy Mazowieckiej. Drewniany kościół oraz domki pustelnicze zostały wybudowane jako wotum za zwycięstwo w kampanii smoleńskiej. Na kartach historii jako główni królewscy fundatorzy zapisali się także Jan Kazimierz oraz Michał Korybut Wiśniowiecki. Królewie za swoją dobroczynność zostali uwiecznieni na tablicach kommemoracyjnych, które znajdują przy wejściu do prezbiterium kościoła.
Budowa zespołu klasztornego odbywała się etapowo. Wraz z rozwojem zgromadzenia drewniane domki zamieniano na murowane eremy. Każda przebudowa eremu miała osobnego fundatora, poza królem dofinansowania dokonali miedzy innymi: królewicz Jan Kazimierz, bp Ferdynand Karol Waza, kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński, prymas Maciej Łubieński. Wdzięczni ojcowie kamedulscy za udział w budowie eremów uwiecznili fundacje w postaci herbów, dat i inskrypcji, które można zobaczyć na portalach bądź szczytach eremów. Ostatecznie w całym zespole zakonnym wybudowano trzynaście eremów z których ostatnie powstały prawdopodobnie na przełomie XVII i XVIII stulecia.
Równocześnie z procesem wykańczania zespołu klasztornego rozpoczęto budowę kościoła. Na początku powstało prezbiterium z ołtarzem, chórem zakonnym oraz wieżami. Pod koniec XVII stulecia nad sklepieniem zakrystii wybitny malarz włoski Michał Anioł Palloni ubogacił świątynię malowidłami: „Ofiara Salomona”; „Święty Benedykt”; „Święty Romuald”. Następnym krokiem była budowa korpusu głównego, która zakończyła się dopiero w 1758r. kiedy to dokonano poświęcenia kościoła. W czasach stanisławowskich wykonano ołtarze boczne, a w kaplicach zawisły cenne obrazy „Adoracja Matki Bożej przez świętych Benedykta i Romualda” oraz „Święty Jan Nepomucen”, których autorstwo przypisuje się Franciszkowi Smuglewiczowi.
Rozwój zakonu kamedulskiego na Bielanach został zatrzymany tuż po trzecim rozbiorze Polski. W 1796r. władze pruskie wydały zarządzenie o przejęciu dóbr zakonników na rzecz skarbu państwa. Kameduli zostali wtedy pozbawieni wszystkich gruntów z wyjątkiem terenów ściśle przylegających do zabudowań klasztornych.
W pierwszej połowie XIX w. wzrosło znaczenie eremu bielańskiego w stosunku do innych pustelni kamedulskich w Polsce. Otworzono w nim nowicjat oraz przez wiele lat rezydował przy nim wikariusz generalny zakonu, któremu podlegały również eremy w Krakowie, Rytwinach, Bieniszewie oraz Szańcu.
Po powstaniu styczniowym nastąpiła kasata klasztorów w Królestwie Polskim. Władze carskie zlikwidowały nowicjat co dla zakonu oznaczało powolną agonię. Część mnichów wyjechała za granicę, a część wybrała zaangażowanie w duszpasterstwie diecezjalnym. Ostatni mnich opuścił bielański zakon w 1904r. i w tym momencie zakończyło się życie monastyczne w lesie bielańskim. W międzyczasie w zespole zakonnym z racji likwidacji zakonu nie dokonywano żadnych inwestycji, a podczas burzy w 1868 r. wiatr zerwał z kościoła prawie cały dach. Dopiero trzy lata później podjęto pierwsze prace restauracyjne.
Po likwidacji zakonu władze carskie przekazały zabudowania klasztorne dla Rosyjskiego Czerwonego Krzyża gdzie opiekowano się inwalidami wojennymi, a kościół planowano przebudować na cerkiew prawosławną. Historia potoczyła się jednak inaczej ponieważ w 1905r. utworzono parafię diecezjalną oraz wykonano gruntowny remont kościoła. Z inicjatywy proboszcza ks. Michała Pogorzelskiego cały obiekt sakralny pokryto blachą miedzianą oraz odrestaurowano elewację. Na postumencie ustawiono figurę Patronki świątyni. Dokonano również niezbędnej przebudowy ze względu na zmianę funkcji kościoła z klasztornego na parafialny. Architektem zmian był Józef Pius Dziekoński. W 1913r. arcybiskup Aleksander Kakowski dokonał konsekracji kościoła pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny.
Dwa lata później władze archidiecezji przekazały kościół wraz z otaczającymi go budynkami odradzającemu się na ziemiach polskich Zgromadzeniu Księży Marianów z przeznaczeniem na dom zakonny z nowicjatem oraz sierocińcem dla bezdomnych dzieci – ofiar wojny. W dwudziestoleciu międzywojennym marianie wybudowali gmach w którym założyli słynne gimnazjum dla chłopców, którego wychowankami są m.in.: bp Zbigniew Kraszewski i… gen. Wojciech Jaruzelski.
Podczas II wojny światowej zespół bielański poniósł ogromne straty. W czasie Kampanii Wrześniowej Bielany były miejscem zaciekłych walk. W ich wyniku uszkodzony został gmach gimnazjum, spalił się dach kościoła i wieże z zabytkowymi dzwonami oraz zawaliła się część sklepień. Księża marianie w miarę możliwości zabezpieczali zabytki ruchome świątyni, w tym celu większość zbiorów muzealnych zgromadzenia została wywieziona zagranicę do Muzeum Kolegium OO. Marianów w Fawley Court w Londynie. Cały zespół bielański przetrwał ciężkie dni Powstania Warszawskiego natomiast tuż po jego zakończeniu specjalny odział hitlerowski podpalił zabytkowe wnętrze, dach kościoła oraz budynki kolegium. Po tym wydarzeniu pustelnia kamedulska stanowiła wielkie rumowisko.
Księża marianie zarządzali kościołem do 1949r. kiedy to bielańska świątynia przeszła pod zarząd Archidiecezji Warszawskiej. Zostały podjęte prace rekonstrukcyjne oraz konserwatorskie świątyni oraz eremitoriów.
W 1954r. w obiektach przyklasztornych siedzibę swoją znalazła Akademia Teologii Katolickiej na mocy trzech ustaw ówczesnej Rady Ministrów. Wraz z rozwojem uczelni okazało się, że obecna infrastruktura jest za mała w stosunku do potrzeb. Bezskutecznie starano się o fundusze na rozbudowę uczelni. W międzyczasie w latach 80-tych udało się zdobyć pozwolenie na budowę gmachu seminaryjnego i od 1987 kościół zmienił funkcję z parafialnej na seminaryjną. Po procesie reorganizacji Kościoła polskiego w 1992r. seminarium przeniesiono do odnowionego budynku seminaryjnego przy Krakowskim Przedmieściu natomiast przy dawnych zabudowaniach kamedulskich postawiono nowy gmach uczelniany w którym swoją działalność od 1999r. prowadzi Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego przekształcony z dotychczasowej Akademii Teologii Katolickiej. Również w 1999r. erygowano parafię pw. bł. Edwarda Detkensa, która funkcjonuje do chwili obecnej.
Wiosną 2003r. kościół pokamedulski otrzymał od kardynała Józefa Glempa tytuł kolegiaty.
Film o kościele pokamedulskim.
Kalendarium klasztoru kamedulskiego na warszawskich Bielanach
1639 - Pierwsze nadania króla Władysława IV. Dokument fundacyjny określa granice przyszłej pustelni na Górze Polkowej na Bielanach koło Warszawy oraz przyznaje m.in. młyn Rudę, przywilej łowienia ryb w Wiśle na terenie przyklasztornym oraz wyrębu lasu. Rozpoczęcie wytyczania terenu pod erem, budowy drewnianych eremitoriów i kaplic.
1641 – Władysław IV potwierdza wcześniejsze nadania, rozszerzając je na całą wieś Polków z tamtejszymi cegielniami. W dokumencie tym pojawia się nowa nazwa Góry Polkowej – Mons Regis. Sejm zatwierdza królewską fundację.
1643 – Uroczyste wprowadzenie kamedułów na Bielany z udziałem króla.
1647 – Budowa pierwszych eremitoriów murowanych.
1649 – Jan Kazimierz potwierdza poprzednie przywileje dokumentem z 20 marca i przyznaje klasztorowi roczną prowizję wysokości 2000 zł polskich.
1653 – Ustanowienie przeoratu.
1659 – Jan Kazimierz inicjuje projekt kościoła, zapewne wykonany przez Isidoro Affaitati. Król ofiarowuje kamedułom wyspę węgierską.
1666 – Jan Kazimierz ofiarowuje kamedułom wieś Nieporęt. Sejm potwierdza dotychczasowe nadania i przywileje Władysława IV i Jana Kazimierza.
1669 – Jan Kazimierz spędza na Bielanach ostatnią Wielkanoc przed wyjazdem do Francji. Dnia 19 czerwca poświęcenie fundamentów kościoła w dniu elekcji Michała Korybuta Wiśniowieckiego.
1673 – Uroczyste przeniesienie z kolegiaty św. Jana obrazu św. Brunona Benedykta w drugi dzień Zielonych Świąt. Początek tradycji corocznych odpustów na Bielanach. Przed śmiercią Michał Korybut poleca kamedułom skończyć budowę kościoła i w jego murach pochować swoje serce. Ukończenie budowy prezbiterium z dwoma wieżami.
Ok. 1684 – 1696 Michelangelo Palloni wykonuje malowidła na sklepieniu zakrystii. Trwają prace wykończeniowe części prezbiterialnej.
1700-1721 – Wojna północna. Przerwanie prac budowlanych.
1710 – Poświęcenie ołtarza głównego.
1733 – Początek realizacji korpusu nawowego na starych fundamentach według projektu Gaetano Chiaveri (?). Zbudowanie ostatniego, trzynastego eremitorium.
1766 – Uroczysty festyn w dniu Zielonych Świąt z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego na tle dekoracji projektu Efraima Schroegera.
1796 – Rząd pruski konfiskuje kamedułom wszystkie dobra za wyjątkiem terenów przyklasztornych.
1811 – Festyn na Bielanach dla uczczenia narodzin syna Napoleona.
1821 – W pobliżu klasztoru odbywa się potajemne zaprzysiężenie Towarzystwa Patriotycznego.
1814 – Otwarcie nowicjatu zakonu kamedułów w Polsce.
1826 – Pogrzeb ks. Stanisława Stasica.
1857 – Restauracja kościoła pod kierunkiem architekta Antoniego Sulimowskiego.
1863 – W klasztorze spotykają się powstańcy. Kilku kamedułów zostaje zesłanych na Sybir.
1864 – W ramach represji po powstaniu styczniowym zostaje zamknięty nowicjat a do klasztoru przyjeżdżają mnisi z zamkniętego klasztoru na Wigrach.
1868 – Burza wyrządza znaczne szkody w klasztorze i zrywa większość dachu kościoła.
1870 – Restauracja kościoła pod kierunkiem architekta Franciszka Tournaille’a
1883 – Pierwszy pomiar architektury i wyposażenia kościoła pod kierunkiem Jana Hinza.
1904 – Trzej ostatni kameduli zostają wywiezieni do Nowego Miasta. W eremitoriach oraz przebudowanym foresterium zamieszkują inwalidzi wojenni.
Parafia bielańska
1905 – Utworzenie parafii na Bielanach. Proboszczem zostaje ks. Michał Pogorzelski.
1909 – Architekt Józef Pius Dziekoński wykonuje plany adaptacji wnętrza kościoła do potrzeb nowej funkcji.
1909-1911 – Prace adaptacyjne. Wzniesienie chóru z klatką schodową, rozebranie ołtarza głównego, zbudowanie nowej mensy w dawnym ołtarzu chórowym, zastąpienie figury Chrystusa rzeźbą Maryi Niepokalanej, położenie nowej posadzki, odnowienie ołtarzy bocznych i krypty.
1913 – Abp Aleksander Kakowski dokonuje konsekracji kościoła parafialnego pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP, św. Józefa i św. Ambrożego.
1914 – Pierwsza dokumentacja fotograficzna najcenniejszych portretów królewskich i udostępnienie krypty.
Bielany mariańskie
1915 – Likwidacja obozu wojskowego i przekazanie obiektu księżom marianom. Ks. Jerzy Matulewicz zakłada dom zakonny z nowicjatem oraz schronisko dla bezdomnych dzieci.
1916 – Otwarcie seminarium oo. Marianów.
1918-1919 – Otwarcie męskiego gimnazjum filologicznego.
1923 – Rozpoczęcie budowy nowego gmachu gimnazjum wg projektu Józefa Holewińskiego.
1924 – Zakończenie budowy gmachu gimnazjum wg projektu Tymoteusza M. Sawickiego i Brunona Zborowskiego.
1925-1926 – Ks. Józef Jarzębowski urządza muzeum zbiorów pokamedulskich w eremitorium królewskim i skarbcu.
1938 – We wrześniu zawala się część sklepień kościoła, płonie dach i wieże z dzwonami, częściowemu zniszczeniu ulega budynek gimnazjum.
1942 – Architekt Bruno Zborowski przeprowadza tymczasowe prace zabezpieczające kościół.
1944 – Po powstaniu warszawskim hitlerowcy podpalają wnętrze kościoła, dach i kolegium.
1945 – Marianie reaktywują działalność gimnazjum i seminarium.
1949 – Ostatnia matura w gimnazjum. Zamknięcie szkoły przez władze komunistyczne.
1951 – Arch. Bohdan Pniewski wykonuje projekt odbudowy gimnazjum z przeznaczeniem dla Polskiego radia, który nie zostaje zrealizowany.
1952-1954 – Prace konserwatorskie w kościele i ustawienie nowej figury Maryi Niepokalanej w głównym retabulum.
Ostatnie półwiecze
1954 - Represje wobec zakonu marianów przez Służby Bezpieczeństwa. Przekazanie eremitoriów Kurii Metropolitalnej, w budynkach powstaje Akademia Teologii Katolickiej.
1954-1970 – W ocalałym fragmencie dawnego gimnazjum zamieszkują pojedyncze roczniki alumnów Warszawskiego Metropolitalnego Seminarium Duchownego, m.in. bł. ks. Jerzy Popiełuszko.
1979 – Rozpoczęcie budowy gmachu Warszawskiego Metropolitalnego Seminarium Duchownego na miejscu dawnego gimnazjum z inicjatywy kardynała Stefana Wyszyńskiego wg projektu Leszka Klajnerta.
1986 – Do budynku seminaryjnego wprowadzają się pierwsi klerycy.
1997-2000 – Budowa pierwszej części nowych budynków dydaktycznych i biblioteki Akademii Teologii Katolickiej.
1998 – Utworzenie Archidiecezjalnego Liceum Męskiego im. bł. ks. Romana Archutowskiego w gmachu seminaryjnym.
1999 – Utworzenie Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, przekształconego z Akademii Teologii Katolickiej. Utworzenie przy kościele parafii pw. bł. Edwarda Detkensa, obejmującej swoim zasięgiem las bielański. Pierwszym proboszczem i duszpasterzem akademickim zostaje ks. Wojciech Drozdowicz.
2000 – Seminarium duchowne przenosi się na Krakowskie Przedmieście na skutek podziału archidiecezji. Utworzenie Archidiecezjalnego Gimnazjum Męskiego im. ks. Jerzego Popiełuszki w gmachu poseminaryjnym
2002 – Inauguracja działalności Podziemia Kamedulskiego – piwnicy artystycznej
2003 – Dekretem prymasa Józefa Glempa przy kościele zostaje utworzona Kapituła – Kampinosko-Bielańska, a kościół pokamedulski zostaje podniesiony do rangi kolegiaty.
2017-2018 – generalny remont kościoła pokamedulskiego. Osuszenie i izolacja fundamentów oraz wymiana tynków i renowacja fasady.
Bibliografia:
M. Brykowska, Kościół Kamedułów na Bielanach, Warszawa 1982
K. Guttmejer, A. Czyż, Kameduli w Warszawie 1641-2016. 375 lat fundacji eremu na Bielanach, Warszawa 2016
Ks. M. Janocha, Kościół bielański. Najpiękniejsze kościoły Warszawy, Warszawa 2012
Ks. M. Janocha, Zeszyty Bielańskie No 1. Kamedulskie Bielany, Warszawa 2004
W. Karwacki, Zabawy na Bielanach, Warszawa 1978
Ks. J. Mandziuk, Kościelne dzieje Bielan Warszawskich, Warszawa 2000
J. Zieliński, Przedwojenne Bielany. Najpiękniejsze fotografie, Warszawa 2010
J. Zieliński, Bielany: przewodnik historyczno-sentymentalny, Warszawa 2003